www.inibradom.fora.pl

Dnia 24 X 2007

Temat: Sądownictwo, skarb i wojsko w Rzeczypospolitej.

1. Sądownictwo miało charakter stanowy

a) sąd grodzki - dla spraw kryminalnych tzw. 4 artykuły grodzkie :morderstwo ,gwałt, napaść na drodze oraz podpalenie. Później ważniejsze sprawy cywilne. Księgi grodzkie pełniły funkcje ksiąg sądowniczych, notarialnych oraz publiczno-prawnych (wpisywano uniwersały królów, konstytucje sejmowe, uchwaly sejmików. Na czele sądu stał starosta mianowany przez króla; wykonywał wyroki, odpowiadał za bezpieczeństwo powiatu. Starosta mianował podstarościego, sędziego grodzkiego oraz burgrabiego. W celu egzekwowania wyroków mógł odwołać się do pomocy miejscowej szlachty (tzw. instytucja zjazdu). Przysądzie znajdowało się więzienie.
Szlachcica nie można było aresztować bez nakazu

b) sąd ziemski- sprawy cywilne, obradował w systemie sesji tzw. roków ziemskich. Kierował nim sędzia ziemski mianowany przez króla z czterech kandydatów wybranych na sejmiku

c) sąd podkomorski- sprawy rozgraniczania dóbr ziemskich. Kierował nim podkomorzy wybierany tak jak sędzia ziemski.

Szlacheckie sądownictwo apelacyjne.

a) król- rostrzygał apelacje do 1578 r. Zwykle podczas posiedzień sejmów

b) trybunał koronny w 1578 r zastąpił sąd królewski. Składał sie z deputantów szlacheckich wybieranych an sejmikach oraz duchowieństwa.
Dla Małopolski- Lublin
Dla Wielkopolski- Piotrków (trybunalski)

W roku 1581 powstał trybunał dla Litwy

Mieszczaństwo

a) sąd wójtowski- ławniczy

Chłopi

a) ława wiejska

apelacje:

a) właściciel / dziedzic wsi
b) sąd referendarski w dobrach królewskich

Duchowieństwo

a) sądy biskupów
b) sądy synodalne

Sądy specjalne

a) sąd sejmowy- król +senat; podlegały mu sprawy obrazy majestatu, zdrady stanu oraz szczególnie drastyczne przestępstwa

b) sąd hetmański i sądy rotmistrzowskie w wojsku

Kara infami- pozbawienie czci i praw publicznych; równajaca się niemal karze śmierci.

kara banicji- wygnanie połaczone z konfiskatą dóbr.

2. Skarbowość

W XVI wieku funkcjonował system obrachunkowy w postaci grzywien (1 grzywna=28 groszy)

1564- był system polskiego złotego (1 zł=30 groszy)

W obiegu znajdowały sie talary (1 zł), szóstaki (6 gr), trojaki (3 gr), grosze i szelongi (1/3 gr)

W 1590 r skarb dzielił sie na państwowy i królewski

Państwowy

Zarzadzął nim podskarbi koronny, który był odpowiedzialny przed sejmem. Dochody :

a) z królewszczyzn (tzw. kwarta od 1562/63 przeznaczona była na wojsko kwarciane

b) podatki stałe :łanowe (dwane poradle) od łanów kmiecych

c) podatki nadzwyczajne (uchwalone przez sejmy), pogłówne

Wydatki:

a) armia

b) dyplomacja

c) urzędników

Królewski

Zarzadzał nim podskarbi nadworny. Dochody:

a) z ekonomii tj. części królewszczyzn wydzielonych na zaopatrzenie dworu

b) żypy solne

c) mennica

d) cło

e) nieformalnie opłaty za urzedy

Wydatki:

a) utrzymanie dworu

b) utrzymanie rezydencji monarszych

c) gwardia królewska

3. Siły zbrojne

Państwowe

a) wojsko kwarciane utworzone w 1562/63 r decyzją sejmu z tzw. kwarty. Zastąpiło dawną obrone potoczną. Było jedynym wojskiem stałym. Wynosiło około 3-4 tysięcy żołnierzy na Podolu i Ukrainie

b)wojsko zaciężne formowane doraźnie na wypadek wojny na mocy decyzji sejmu (sejm określał podatki, liczebność i rodzaj żołnierzy)

c)wojsko komputowe- od 1562 r sejmy uchwalały tzw. komput czyli etat armii. Zastąpiło ono kwarcianych i zaciężnych; doraźnie. W czasach pokoju zwykle liczyło około 12 tysięcy żołnierzy

d) pospolite ruszenie szlachty i innych posiadaczy dórb ziemskic. Zwoływane dość rzadko przez króla na okres 3 miesięcy. Teoretycznie mogło w sumie dać około 50 tysięcy żołnierzy.

e) wyprawy łanowe i dymowe w zamian pospolitego ruszenia

f) piechota wybraniecka utworzona przez Stefana batorego 1578 r liczyła około 2 tysiące żołnierzy. (1 piechór z 20 łanów dobr królewskich)

g) kozacy rejestrowi- część kozaków zaporowskich około 3-6 tysięcy

Prywatne (niepaństwowe)

a) prywatne (magnatów, szlachty, duchownych)

b) samorzadowe (powiatowe i wojewódzkie) tworzone przez sejmiki szlacheckie

c) gwardia królewska około 600-1200 żołnierzy

Podział ogólnu wojska:

a) jazda

-husaria
-kozacy (pancerni)
-jazda lekka tzw. wołoska
-rajtaria

b) piechota

-polska
-węgierska
-niemiecka (pikinierzy / muszkieterzy)
-dragonia

c) artyleria

d) flota (za Zygmunta Augusta, Zygmunta III Wazy oraz Władysława IV Wazy)